Over het indisch cultureel erfgoed en Indonesië

Rijst

korrel voor korrel

Rijst is het basisvoedsel voor honderden miljoenen Indonesiërs .  Het verbouwen van rijst is echter veel minder eenvoudig dan bijvoorbeeld het verbouwen van graan of maïs. Hoe het gaat leest u hier.

rijst, rice, sawah

Als we de rijstplant hiernaast bekijken dan ziet hij er niet  bijzonder uit. Wat wel meteen opvalt is dat hij met zijn voeten in het water staat. Moet dat dan? Nee, er zijn rijstsoorten die je op een gewone akker kan telen. Waarom groeit in Azie dan de meeste rijst in de modder? Het antwoord is eigenlijk voor de hand liggend. In dat natte milieu groeit veel minder onkruid dan in een gewone akker. Het tere rijstplantje zou in de tropen binnen de kortste keren overwoekerd zijn door allerlei andere planten. Water maakt de teelt dus beheersbaar, wat een groot voordeel is. Nadeel is echter dat je je akker voortdurend onder water moet houden. Je moet dus een uitgekiend systeem maken om water op je akker te krijgen en te houden. In een land als Indonesië, dat vrijwel geheel bestaat uit uit heuvels en hoge bergen, is dat een hele opgaaf. Hieronder dus eerst een verhaal over die waterbeheersing , een absolute voorwaarde voor rijstbouw.

rijst, rice, sawah,subak

WATER

Gelukkig kent Indonesië veel regenval, en dus vindt je overal rivieren. Wanneer je zo’n rivier weet af te takken en het water via nieuw te graven kanalen naar een geschikte plek weet te brengen, dan heb je al een goed begin. Hier in Timor staat een stuwdam midden in de rivier, waardoor het water rechts kan worden afgevoerd naar de rijstvelden, die soms kilometers verderop liggen.

rijst, rice, sawah

Wanneer je er nu in slaagt het water naar de hoogste akker te voeren , dan vloeit het vandaar naar de iets lager gelegen akker, en zo maar door. 

Dit waterbeheer is een oude en unieke techniek, die op Java vaak in beheer is van de gemeente, maar Bali kent een systeem van Waterschappen, subaks, zoals we dat ook in Nederland kennen.  Sommige watergangen zijn al eeuwen oud en er zijn zelfs lange tunnels dwars door bergen gehakt  die negenhonderd jaar oud zijn

rijst, rice, sawah, watercontol

De hoeveelheid water wordt met zeer simpele middelen geregeld. Zo kan je ook de akker leeg laten lopen, wanneer je de rijst wil oogsten.

GROND

rijst, rice, sawah, bali

De rijstakker, sawah, zal in dit heuvelachtige land altijd bestaan uit terrassen; akkers die rond de berg trapsgewijs zijn aangelegd.  Groot zullen ze nooit zijn, en de berg bepaalt de vorm van de akker. De smalle aarden wal eromheen die het water vast houdt, dient ook als enige toegangsweg.

Er kleeft echter een groot nadeel  aan deze terassenbouw, en dat is dat de bewerking nauwelijks te mechaniseren valt. Met een tractor zal je hier niet ver komen. De consequentie is dan ook dat het overgrote deel van de rijstbouw nog volledig met de hand gebeurt, zeker in Indonesië.

Dat is moeilijk voor te stellen, want het gaat om miljoenen tonnen rijst per jaar. Toch is dit het geval. Wanneer je het de productie van rijst in detail bekijkt, dan val je van de ene verbazing in de andere, want het proces is buitengewoon bewerkelijk.

BIBIT

rijst, rice, sawah,bibit

Na een paar weken worden de jonge plantjes, bibit geheten, verzameld en één voor één opnieuw, en met de hand, op de rijstakker geplant.

Dat begint al met het jonge plantje.  Rijst wordt gezaaid op een apart zaaibed. Hier op Flores wordt het benodigde zaaizaad  midden in de rijstakker bewaard in het huisje achteraan.  Je hebt daar minder last van ongedierte, zoals ratten.

rijst, rice, sawah,bibit

 Dit levert dan een schilderachtig plaatje op;  rijen jonge vrouwen die gebukt de jonge plantjes in de modder drukken. Dat werd een geliefd thema van Indische schilders , zoals Frits Ohl.

Na het planten duurt het een paar maanden voordat de rijst geoogst kan worden. Dankzij het water hoeft er weinig onkruid gewied te worden.

Er zijn echter kapers op de kust. Grote groepen Glatiks, die heel toepasselijk in het Nederlands rijstvogel heten, weten precies wanneer de aren rijp zijn. Tegen die tijd hebben de boeren de rijstvelden voorzien van een netwerk van touwen die soms honderden meters lang zijn, met daar aan rammelende blikjes, plastic zakken, CD’s die de vogels moeten afschrikken. Schadelijke insecten worden bestreden door grote groepen eenden op de akkers los te laten, maar er wordt ook steeds meer gespoten.

foto: creative commons

Als de rijstaren rijp zijn, kan er worden geoogst. Dit gebeurt ook met de hand. Aar voor aar worden afgesneden met een heel bijzonder mesje; de ani-ani.

De halmen worden tot schoven samengebonden, en worden vaak ter plaatse gedorst. (Dorsen is het losmaken van de rijstkorrel door de halmen met kracht tegen een plank te  slaan.)

PADI

De rijst, die nu padi, heet, wordt dan naar het dorp vervoerd, want de rijstkorrels moeten nog drogen. Het stro wordt op de akker verbrand en dit levert weer nieuwe voedingsstoffen voor de bodem.

 Dat drogen gebeurd vaak langs de weg, maar soms zoals op Lombok op grote gemeenschappelijke terreinen.

 Na het oogsten wordt de akker drooggelegd en omgeploegd. Hiervoor wordt de waterbuffel - karbau ingezet, die dit met groot plezier doet, want hij houdt immers, zoals zijn naam al zegt, erg van water en modder. Vrij snel hierna kan de akker alweer beplant worden. De grond is van vulkanische oorsprong en is daardoor erg vruchtbaar. Daardoor kan je steeds maar weer het zelfde gewas op dezelfde grond telen. Bij ons in Nederland gaat dat niet. Hier moet je gewaswisseling toepassen omdat de grond anders uitgeput raakt.

Veel werkzaamheden worden overigens gemeenschappelijk gedaan- gotong royong, dus de boer staat er niet alleen voor . Bij planten en het oogsten zijn vrijwel alle dorpsleden betrokken. Betaling bestaat gewoonlijk uit een deel van de oogst.

De toekomst voor de rijstbouw ziet er niet zo spannend uit. Er kan immers nauwelijks gemechaniseerd worden, iets wat in het Westen een enorme schaalvergroting opleverde, maar hier niet mogelijk is. Productieverhoging wordt hier bereikt door rassenverbetering. Daardoor kan er op veel plaatsen drie keer per jaar geoogst worden tegen tweemaal vroeger. Ook het gebruik van kunstmest is enorm toegenomen. Maar wat hetzelfde blijft, is het vele handwerk.

BERAS

De rijst kan nog niet gegeten worden want er zit nog een taai schilletje omheen. Dus wordt de rijst gestampt in een groot houten blok, lumpang. Dit meisje uit Sumba laat zien hoe dat gaat. In hetzelfde blok malen ze overigens ook hun zelfgekweekte koffie, of gebrande schelpen om kalk te maken voor de sirih.

Hoe bekend dit rijststampen zelfs  in Nederland is, mag blijken uit dit bekende logo, en dat bekende Indische kinderliedje.

De rijst die nu beras heet, wordt dan zorgvuldig schoongemaakt. Steentjes en andere zaadjes worden verwijderd. Nu is de rijst zover dat het geconsumeerd kan worden.

Rice , local kitchen , indonesië

NASI

In dit soort plattelandskeukens wordt de rijst dan gekookt, veelal op en houtvuur.

 Nu pas heet de rijst nasi.

Hiernaast ziet u de prijzen van rijst op een markt in Bali. De prijs is hetzelfde of meer dan bij ons in Nederland. Wat eigenlijk onbegrijpelijk is, wanneer je weet dat de lonen daar veel en veel lager zijn dan bij ons.En helemaal als je beseft dat in vele aziatische landen bij iédere maaltijd rijst wordt gegeten, dus 3x daags.

Rijst is rijst zult u denken , maar niets is minder waar. Er zijn werkelijk honderden rijstrassen, zelfs met verschillende kleuren. Veel oude lokale rijstsoorten , die vaak erg goed aangepast waren aan de lokale situatie , worden verdrongen door meer produktieve rassen.

rijst, beras,bras
rijst, beras hitam

Rode rijst bijvoorbeeld, is erg goed voor mensen met diabetes, terwijl de zwarte rijst, die erg lang moet koken, wordt gebruikt voor de heerlijke bubur ketan hitam, zwarte rijstpap. Ketan betekend kleefrijst. Kleefrijst is een ondersoort, die zoals de naam al zegt niet tot een droge korrel kookt, maar tot een stevige brij. Die is geschikt om er Indische koekjes, zoals lemper van te maken. Maar nu zijn we aangeland bij rijst in de keuken, en dat is een ander verhaal.

all rights reserved  indoshop.nl