kris

Veel  krissen die in omloop zijn ,zijn samengestelde krissen. Het lemmet is dan vaak het oudste onderdeel, omdat het van metaal is, en dus het langste meegaat.  De schede is het kwetsbaarst en is dus vaak het jongste onderdeel.  De greep werd ook vroeger wel eens veranderd naar de smaak van de  eigenaar.

Lemmet

Java

Dit zijn de meest voorkomende grepen: Javaanse grepen; schijnbaar eenvoudig en zeskantig.  De linker komt uit Solo, en de rechter uit Djokjakarta.  Het karakteristieke aan de Solo greep is de kromme rug en  het uitsteekseltje  (Citak ) aan de binnenzijde.  De djolkja greep is gestrekter. Wanneer je die binnenzijde goed bekijkt (rechts), dan herken je daar een masker in. Javaanse grepen zijn vaak verregaand gestileerd, en daarom is de betekenis van de decoratie vrij lastig te herkennen.

Nog een paar Javaanse grepen. Links een  ivoren javaanse greep uit de 19- e eeuw. Hij steldt Rangda voor. De twee grepen daarnaast hebben een extra brede ring (selut) aan de onderzijde, die de greep extra mooi maken.

Veel mooie en rijk gedecoreerde krissen komen uit Madoera. De Madurese grepen hebben meestal een krul, en ze zijn vaak erg gedetailleerd. Vaak zie je er een vliegend paardje op afgebeeld zoals hier links . Rechts is ook Madoerees, hier is de vorm gebaseert op de ’tree of life’.

Deze oude Madurees laat onder andere een kroon zien, een symbool dat al heel lang geleden van de Nederlanders is overgenomen. Verder twee maskers, waarvan een van een tijger.

Buiginese en Celebes grepen zijn gehoekt

Balinese grepen kennen  wel de meeste variatie. Deze links doet Japans aan.

De vorm van het lemmet kent eigenlijk weinig variatie. Dat komt doordat het lemmet van de kris  door de krismaker (Empu) gezien wordt als een slang of Naga.  Het aanbrengen van bochten is dan vrij voor de hand liggend. Een rechte kris wordt dan ook wel rustende Naga genoemd.

Het zijn de details in de vormgeving die de herkomst

Het Pamor ( de tekening in het metaal, ook wel damast genoemd) verkrijgt de smit door aantal strips van verschillende metalen te vouwen of te draaien (soms wel 400 maal).  Eén van die metaalsoorten kan dan  het roemruchte meteorietenstaal zijn, dat veel nikkel bevat en dus een wat andere kleur heeft. Dat meteorietenstaal is afkomstig van een grote meteoriet die lang geleden op Java is neergestort en geëxplodeerd. Het gebruik van dit bijzondere staal draagt ook bij aan de mystiek van de kris.

Die Naga (zeeslang) is een fabeldier uit het hindoeïsmene en een veelvoorkomend thema in de Javaanse en Balinese cultuur. Deze naga is gebruikt als wayang kulit pop.

Het hart van de kris wordt gevormd door het lemmet, dat vaak een staaltje is van grote smeedkunst.  Metalen gereedschappen werden altijd door een smid gemaakt die door te kloppen, slaan, trekken en draaien aan het gloeiende metaal de gewenste vorm aan het voorwerp gaf. Een ambacht dat vrijwel was uitgestorven, maar recent weer een opleving beleeft.

Ook de decoratie van de kris werd door de smid aangebracht. 

Door metalen met verschillende samenstellingen te mengen krijg je een kleurverschil dat we  pamor noemen.

Een voorbeeld: Het pamor rechts heet Kulit Semanka, wat “de schil van een watermeloen” betekent. Dit pamor is geschikt voor hen die graag een betere sociale vaardigheid wensen. Wanneer je dat combineert met een kris met zeven “luks”/ bochten, dan komt daar aanzien en voorspoed bij. Dat zijn deugden waarmee je vooruit kan.

Een enkele keer kom je een kris tegen die meerdere pamormotieven tegelijk laat zien. In dit geval vier verschillende. Zo’n pamor heet Pamor Rangkep, en deze variant met vier typen pamor heet Catur Warna.

Het is juist in het pamor dat de ziel van de kris verborgen zit.

De smit probeert  in het pamor de door zijn client gewenste mystieke kracht te leggen. Dit zijn vrijwel altijd positieve wensen zoals een rijk nageslacht, economische voorspoed of meer aanzien. De smit bereikt dit door het gewenste pamor zo goed mogelijk te reproduceren, maar ook door te bidden naar de goden, offers te brengen of te vasten.

Aan de basis van het lemmet  zitten vaak een aantal gestyleerde decoraties met een sterk symbolische functie. Voor  ingewijden vertellen ze in detail door wie , en voor wie de kris gemaakt is. Ze hebben mooie namen. Zo heet het krulletje rechts de olifantsslurf ( Telaleh gadjah ) en de rafeltjes links de Baard ( Djenkot) . Bij elkaar opgeteld kom je hier soms wel 20 - 25 decoraties tegen, zoals hiernaast bij een wat roestige  Balinese kris.

Hier een zittende leeuw (Singa), kunstig voorzien van een gouden balletje in zijn bek.

Ook verguld is deze Naga, maar deze ligt.

Als je goed kijkt zie je hier aan de rechterkant ook een Nagakop. Zijn lichaam kronkelt eerst naar beneden en buigt daarna naar boven, soms over de hele lengte van de kris.

Een Naga aan de voorkant en ook een aan de achterkant, en dan verguld.

Deze balinese kris is veel minder gestileerd, De decoraties zijn hier figuratief . Hier ook een naga die van boven komt , met op zijn rug een Ganesha.

Een liggende leeuw. Zijn tong is gemaakt van een dun blaadje koper en kan bewegen.

Dit gevlekte (Pelet) hout is eigenlijk een aparte categorie hout.  De vlekken ontstaan doordat er tijdens de groei een schimmel in kruipt. Dat kan bij verschillende houtsoorten voorkomen.

De bovenzijde van de schede, het schip, is meestal onbewerkt. Alleen Madurezen decoreren het met snijwerk. Heel soms, zoals bij deze schede uit Semarang is het schip beschilderd

De overschede (pendok) wordt vaak gebruikt om het uiterlijk van de kris op eenvoudige wijze op te krikken.  Eronder zit vaak een heel eenvoudige houten schede die zo makkelijk kan verstoppen. Dus zijn er ook krissen zonder zo’n overschede, zelfs hele mooie exemplaren. 

De pendok was het werk van de edelsmid. Van dun koper of zilver werd een koker gemaakt die eerst werd gedecoreerd door middel van drijven . Dit is een techniek waarbij met een stalen pennetje figuren worden geslagen in de achterkant van het materiaal. Daarna wordt de achtergrond weer via de voorzijde ingevuld met een nog scherper pennetje.

Een gewone kris is meestal tussen de 42 en 50 cm lang, maar er zijn ook grotere en veel kleinere. Zo’n grote is hierboven afgebeeld, hij is bijna 70 centimeter lang. Het is een Sumatraanse executie kris.

Hier links een kleine kris van zo’n 25 centimeter lang. Dit wordt ook wel een dameskris genoemd. 

En hier rechts zie je amuletten. Niet bruikbaar als wapen, maar uitsluitend bedoeld als amulet. Ze moeten je dus beschermen tegen gevaar. De techniek van deze krisjes is dezelfde als die van de grote krissen, dus ook uitgerust met Pamor. Ze staan bekend als Keris Talisman.

Technisch gezien zijn speren (Tombaks) zeer verwant aan krissen. Ze worden op vrijwel dezelde manier gemaakt.

 Bekijk hier de verschillende krisvormen en andere wapens van de diverse  eilanden. 

Klik op de Indonesische schoolplaat hiernaast.

Hiernaast ziet u een krissendans ,een onderdeel van een wayangwong voorstelling. Er is altijd veel respect voor de kris, en hij wordt dan ook zelden uit zijn schede gehaald, maar in deze dansvoorstelling is dat anders. Dit is wel een hele oude foto hij dateert uit circa 1850

Deze bewaker van de Kraton in Yogjakarta is in traditionele kleding en laat zien hoe een kris gedragen wordt.

Mocht je nou (nog) geen kris bezittten  en je moet naar een bruiloft, dan kan je altijd voor weinig geld een feestkris kopen, zoals hier op de markt in Yogja. Dan ben je toch het heertje.

Een kris is tegenwoordig vooral voor ceremoniën bedoeld., En alleen dan wordt hij tevoorschijn gehaald.

Wat steeds opvalt in de verhalen over krissen is de eigen wil van een kris. Als buitenstaander  zou je denken dat zo'n "dom" voorwerp nooit een eigen wil kan bezitten. Een verhaal dat me bereikte was van een oude dame die de familiekris nu eens eindelijk aan haar kleinkinderen wilde doorgeven en haar oudste zoon naar zolder stuurde om de betreffende kris op te halen. De zoon kwam even later terug met de mededeling dat hij de kris niet kon vonden. Toe ging de jongste zoon maar even kijken en die vond hem meteen. Oma zei toen dat hij de kris voortaan mocht houden. Wij zouden zeggen 'toeval' , maar je kan ook, net als die oma , kunnen zeggen dat de kris zèlf zijn lot heeft bepaald. 

 De volgende twee verhalen geven aan dat ook in Nederland wel het een en ander aan de hand kan zijn.

Over de mystiek van de kris wordt veel zin en onzin verteld. Het gaat dan vooral over de geheime krachten die een kris zou bezitten en wat de gevolgen van die krachten allemaal zouden kunnen zijn. Ook wordt wel beweerd dat de vermeende krachten van een kris alleen in Indonesië werkzaam zijn. Iedereen die wel eens in Indonesië is geweest, weet dat daar van alles aan de hand kan zijn op het gebied van mystiek. Maar hij die beweert dat er in ons koude kikkerlandje niks te beleven valt op dat gebied, die gaat iets te kort door de bocht. Vergeet niet dat mystiek in Nederland niet door iedereen erkend wordt, en dus kan je er op een feestje maar beter niet over beginnen. Vergeet ook niet dat dit soort mystiek eeuwenlang door de kerk is verboden. En tenslotte hebben wij westerlingen ook nog eens vergeten hoe ons zesde zintuig werkt. Dat is een handig instrument in dit soort zaken.

In de warme julidagen van de zomer van 2009 ging een groepje kinderen uit Deventer zwemmen in de IJssel. Op een gegeven moment kwam een van de jongens aan de kant met iets dat hij onder water had opgevist. Het bleek een kris te zijn. (zie foto) . Hij had nog niet heel lang in het water gelegen.

Eind 2009 gaat een jong stel uit Nijmegen verhuizen. Ze hebben een leuke, wat oudere woning gevonden . Als ze die gaan opknappen vinden ze in la een oude kris.

Wat in het voorgaande opvalt, is dat in beide gevallen iemand van zijn kris afwilde, en dat ook op een bijzonder manier deed. Dus niet op marktplaats gezet , maar een wat Indischer manier. Je vraagt je wel meteen af waarom, en zou het misschien een kwade kris zijn geweest . Dat hoeft niet persé, maar kan natuurlijk wel.

Meer weten over krissen?

Online:

 - Mooie liefhebber site : Old blades

- Nederlandse studiegroep “de Kris ” 

- Het forum van Vikingsword.com is uiterst leerzaam, ook over krissen.

Boeken: -

“De keris” door Ruud Greve Uitgeverij de driehoek. ISBN 9789060306956 En informatief, zeer leesbaar boekje over alle aspecten van de kris. - 

Dan de onvolprezen serie “De inlandse kunstnijverheid”van Jasper en Pirndadie Let wel: het is een uitgave uit 1932, dus nogal gedateerd. Dit boek is in zijn geheel online in te zien via deze link. Ook is er onlangs een facsimile uitgave verschenen bij de Sidestone press.  Krissen worden in het deel over de niet edele metalen beschreven, in de tweede helft van het boek. 

Verdere litteratuur: - ”De kris , Magic relic of old Indonesia”door G.I.F.J. Tammens. ISBN 90- 9006237- 8 Uitgave in eigen beheer door de schrijver. (1993), daardoor hebben de boeken (twee delen) een nogal stencil- achtig uiterlijk, maar dit werk wordt algemeen beschouwd als een standaardwerk. Is alleen nog antiquarisch te krijgen en dan vrij prijzig

Ook indisch antiek kopen? Kijk dan in onze Indowebshop